ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Από το «Mare nostrum» στο «Κουτα-mare nostrum» Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος του 1940 μέσα από γελοιογραφίες και σκίτσα ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ της εορταστικής εκδήλωσης για την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου 1940 ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Πέμπτη 26 Οκτωβρίου 2023
Σχεδιασμός - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία: Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων Στο εξώφυλλο: «Μέσα σ' ένα μήνα» Γελοιογραφία του Νίκου Νάκη (Καρτσωνάκη, 1899-1977). Παρατίθεται στο: Καστρίτη, Ν. (επιμ.) (2012) Πενάκια…«εφ’ όπλου»! Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος του 1940 στις γελοιογραφίες της εποχής, Αθήνα: Ιστορική & Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, σ. 104 © ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ & ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ e-mail: reference@parliament.gr ISBN 978-960-560-237-6
Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α Προσφώνηση του Σπυρίδωνα Δημοσχάκη Προέδρου του Συλλόγου Υπαλλήλων της Βουλής Ομιλία της δρος Μαρίας Καμηλάκη Γλωσσολόγου Αν. Προϊσταμένης της Γενικής Διεύθυνσης Ηλεκτρονικής Διοίκησης, Βιβλιοθήκης & Εκδόσεων Θέμα: Από το «Mare nostrum» στο «Κουτα-mare nostrum» Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος του 1940 μέσα από γελοιογραφίες και σκίτσα Συμμετοχή: Καλλιτεχνικό Σχολείο Αθηνών ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΔΡΩΜΕΝΟ Μη λησμονάτε τη χώρα μου Το θεατρικό δρώμενο παρουσιάζει την οπτική γωνία των παιδιών της Κατοχής, καθώς και τη σχετική εμπειρία του Οδυσσέα Ελύτη, η οποία οδήγησε στη σύνθεση του «Άξιον Εστί». Τα παιδιά της Κατοχής «ζωντανεύουν» μέσα από δραματοποίηση αποσπάσματος από το βιβλίο της Άλκης Ζέη «Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου», καθώς και από μαρτυρία του Νικηφόρου Βρεττάκου σχετικά με τους σαλταδόρους της Αθήνας. Η εμπειρία του Οδυσσέα Ελύτη, σχετικά με τα παιδιά της Κατοχής και τη σύγκρισή τους με τα συνομήλικα παιδιά της Ελβετίας και της Γαλλίας, μέσα από κείμενο του ίδιου του ποιητή, παρουσιάζεται με τη θεατρική τεχνική της «ιστορίας στη γραμμή». Το θεατρικό δρώμενο πλαισιώνεται από «ζωντανές» εικόνες της ημέρας της απελευθέρωσης της Αθήνας και ολοκληρώνεται με αναφορά στο υλικό τίμημα της Κατοχής για την Ελλάδα.
Το θεατρικό δρώμενο συνδυάζεται με το τραγούδι «Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ», που θα τραγουδήσει το Φωνητικό Σύνολο του Μουσικού Σχολείου Αθηνών. Υπεύθυνοι Καθηγητές/Καθηγήτριες: Μπαρούνη Φαίη, Παπαϊωάννου Πηνελόπη Συμμετέχουν οι μαθητές και οι μαθήτριες: Αθανασιάδη Νικολέτα, Αλμπέρτος Εμμανουήλ (Μάνος), Βόϊτσιεχ-Δεληγιάννης Άρης, Γιαννούχος Χρήστος, Γουβεδάρης Χρήστος, Δημοπούλου Δήμητρα, Ζαννή Μίνα, Ζαχοπούλου Πολυξένη, Ζερβοπούλου Βασιλική, Ζυγουράκη Ευαγγελία-Βασιλική (Εβελίνα), Ήβος Δημοσθένης, Ιωάννου Μάρκος, Καλομοίρης Νικόλαος, Καραμάνου Άννα, Καρατάσου Μαρία Χριστίνα (Μαριτίνα), Καραφυλλάκη Αριάδνη, Καριανάκη Σοφία, Καστρινάκη Σοφία, Κιούση Μαρία Ελένη (Μαριαλένα), Κοβάνη Μικαέλα, Κοντός Νικόλαος,Κόκκαλη Νίκη, Κουρούμαλου Χρυσάνθη, Λάμπρου-Μυλωνά Μυρσίνη, Λιατοπούλου Ηλέκτρα, Μανωλάκη Αθανασία, Μπάκα Αρετή, Ξανθάκου Γεωργία, Παΐζη Αζέλμα, Παπαδημητρίου Άγγελος, Παυλοπούλου Ελένη, Ρίζος Δημήτριος, Τασιοπούλου Δέσποινα, Τσιρδήμου Ιωάννα, Ψαρά Μυρτώ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΔΡΩΜΕΝΟ Αγώνας για ελευθερία Με αφορμή τη λιθογραφία του Κώστα Γραμματόπουλου «Οι Ηρωίδες του 1940», οι μαθητές και οι μαθήτριες του Καλλιτεχνικού Σχολείου Αθηνών μελέτησαν και εργάστηκαν στη δημιουργία έργου με θέμα τη συμβολή των γυναικών στο έπος του '40, αλλά και σε ευρύτερο επίπεδο τη διαχρονική ιδέα του αγωνιζόμενου ανθρώπου. Δημιούργησαν ένα πολυεπίπεδο ανάγλυφο έργο από ξύλο,συνδυάζοντας σύμβολα, ανθρώπινες φιγούρες και στοιχεία από το ορεινό ελληνικό τοπίο και εστιάζοντας στο σθένος, το συναίσθημα και την ήρεμη δύναμη που χαρακτηρίζει τις αφανείς ηρωίδες, οι οποίες με αυταπάρνηση και αυτοθυσία συνέβαλαν στη γιγάντια εθνική προσπάθεια για τη διεκδίκηση της ελευθερίας του λαού μας. Οι μαθητές και οι μαθήτριες μέσα σε κλίμα συνεργασίας μελέτησαν το θέμα, αποφάσισαν τη σύνθεση και τα υλικά του έργου. Μετά από διάφορους πειραματισμούς και γόνιμο διάλογο, σχεδίασαν και ζωγράφισαν τα επιμέρους τμήματα, τα οποία εν συνεχεία συναρμόστηκαν σε ένα συλλογικό έργο, με τη σοβαρότητα και τον ενθουσιασμό που αρμόζει σε μια δημιουργία που προορίζεται για το κτίριο της Βουλής των Ελλήνων. Υπεύθυνοι Καθηγητές/Καθηγήτριες: Σμηλάνη Άντα, Αλμπάνη Μάντυ, Αποστολοπούλου Γιώτα, Τζάμπα Ιωάννα, Γιαννίκου Χριστίνα, Ζαγοραίος Ιωάννης
Συμμετέχουν οι μαθητές και οι μαθήτριες: Αθανασιάδη Αμαλία-Νεκταρία, Πάβη Έλλη, Ρεμπάκου Αικατερίνη, Σερέλη Ερμιόνη, Στειακάκη Δήμητρα, Tόλη Χρυσήλια, Κόκκαλη Νίκη, Κουρούμαλου Χρυσάνθη, Αγκέεβα Χριστίνα, Σταματοπούλου Δανάη, Βιολάκης Προκόπιος, Όνικα Σεμπάστιαν, Σκορδίλη Περσεφόνη, Κουβέλη Ιωάννα, Περρή Δέσποινα, Φωτοπούλου Χριστίνα, Μακρή Αθηνά ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΡΩΜΕΝΟ Υπεύθυνος Καθηγητής: Μαρούλης Διονύσιος (Διευθυντής Καλλιτεχνικού Σχολείου Αθηνών) Συμμετέχει η μαθήτρια: Τόλη Χρυσήλια Συμμετοχή: Φωνητικό Σύνολο Μουσικού Σχολείου Αθηνών ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Άρνηση [Στο περιγιάλι το κρυφό] (Μίκης Θεοδωράκης-Γιώργος Σεφέρης) Με το λύχνο του άστρου (Μίκης Θεοδωράκης-Οδυσσέας Ελύτης) Της αγάπης αίματα (Μίκης Θεοδωράκης- Οδυσσέας Ελύτης)
Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ (Μίκης Θεοδωράκης- Οδυσσέας Ελύτης) ΕΘΝΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ (Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος-Διονύσιος Σολωμός) Συμμετέχουν οι μαθητές και οι μαθήτριες: Αθανασίου Μαρία-Άννα, Αλπίδη Αριάδνη-Άννα, Ανδριτσάνου Μαρίνα, Αποστολίδη Ελένη-Αικατερίνη, Αργύρη Πηνελόπη, Αρκάς-Παραπονιάρη Κάρμεν, Αρσένης Κωνσταντίνος, Αυγεροπούλου Άρτεμις, Βάϊου Φωτεινή, Βαρδάκης Γεώργιος-Μάριος, Δούρος Δημήτριος, Δραγατίδης Ραφαήλ, Ζωάκος Ιωάννης, Θεοδοσίου Μυρτώ-Κωνσταντίνα, Θεοφίλου Νέστωρ, Ιακωβάκης Άγγελος, Κιουμουσιπρικόγλου Δέσποινα, Μαλακέλη Ζουλιέτ, Μαλιώρα Παναγιώτα-Λεωνιδία, Μουτζουρίδη Νίκη, Μπίρη Αλεξία, Μπουρδάκης Άρης, Μυκονιάτη Σοφία, Ιακωβάκης Αλέξανδρος, Μουσέριτζε Ζουράμπι, Ναλμπάντης Ζαφειρόπουλος Αλέξανδρος, Ξηρόμαμμος Σταύρος, Ουντιλασβίλι Μαριάμι, Παλαιολόγου Ορφέας, Παπαδοπούλου Αναστασία-Μαρία, Παπαδοπούλου Ζωή, Παπαευθυμίου- Κάζλαρης Ευθύμιος, Παπανικολάου Μαρία -Κωνσταντίνα, Ποτάγας Ορέστης, Πρωτόγερος Δημήτριος, Ρουπακιώτης Μάριος, Σαλταγιάννης Ιωάννης, Σκέϊχιλ Έλλη, Σόλομον Εβελίνα, Στάνκογλου Φοίβη, Τάσση Χρυσούλα-Παναγιώτα, Τούρου Άννα, Τσουνάκου Αγγελική, Υφαντή Αναστασία, Φαρφάρας Μιχαήλ, Φουτάκη Μαρία, Χαλιγιάννης Θωμάς, Χαραλαμποπούλου- Ραπτάκη Αναστασία, Χριστοφιλοπούλου Αφροδίτη, Χρυσομάλλης Μάριος, Αγγελόπουλος Πέτρος, Αναστασάκης Γεώργιος, Ανδρέου Παναγιώτα, Βάβουλα Αριάδνη, Βρατόλη Αρετή, Γκεγκουτσάτζε Ματθαίος, Δεμεσούκα Βασιλική, Κανατάς Άγγελος, Κοιλάκος Ιωάννης, Κοντού Τσέρρυ, Κουγιουμτζή Σοφία-Αθηνά, Λαμπάντα Μαντόμπε, Μποζανίνου-Αγιομαμίτη Απολλωνία, Παπάζογλου Παναγιώτης, Πετρίδη Ειρήνη, Ραπτάκη Ανδριανή, Ρούσσου Ευαγγελία-Ιωάννα, Σιαφάκας Απόλλων, Σταυρινός Σπυρίδων, Φαναριώτης Κωνσταντίνος, Φράγκου Βασιλεία, Χιωτέλλης Αλέξανδρος Υπεύθυνοι Καθηγητές/Καθηγήτριες: Καπετανάκης Αντώνης (Διευθυντής Μουσικού Σχολείου Αθηνών), Καραβέλης Δημήτρης, Κωλέττη Μαρία, Κουμρόγλου Χρήστος, Ζάχαρη Αντιγόνη, Βλάχος Δημήτρης. Στο πιάνο συνοδεύει τη χορωδία η καθηγήτρια Μαρία Κωλέττη. Διεύθυνση και Καλλιτεχνική επιμέλεια Συνόλου ο καθηγητής Δημήτρης Καραβέλης
ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κύριε τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κύριε Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι, OΕλληνοϊταλικός πόλεμος του 1940-41 ήταν η πολεμική σύγκρουση μεταξύ Ελλάδος και του συνασπισμού Ιταλίας και Αλβανίας. Διήρκεσε από τις 28 Οκτωβρίου του 1940 έως την 1η Ιουνίου 1941, όταν και ολοκληρώθηκε η κατάληψη της χώρας από τις γερμανικές δυνάμεις. Να σημειωθεί ότι τη στιγμή της γερμανικής εισβολής από τον βορρά, ο ελληνικός στρατός είχε ήδη προελάσει στη Βόρεια Ήπειρο και στα αλβανικά εδάφη. Η 28η Οκτωβρίου συνιστά έναν ενοποιητικό αγώνα και καθιερώθηκε ως ημέρα αντίστασης και ομοψυχίας. Η ημερομηνία αυτή σηματοδοτεί την απόφαση του ελληνικού λαού να πολεμήσει τις δυνάμεις του Άξονα, τη στιγμή που τα περισσότερα κράτη έχαναν ή συνθηκολογούσαν και αποτελεί την πρώτη νίκη των συμμαχικών
δυνάμεων κατά του Άξονα. Είναι η δική μας νίκη. Μια νίκη που υπερέβαινε τα εθνικά όρια, καθώς εντασσόταν στο πανευρωπαϊκό και παγκόσμιο πλαίσιο του αντιφασιστικού αγώνα. Η επέτειος καθιερώθηκε από τον ίδιο τον λαό, από τους ίδιους τους πολίτες, ήδη από το 1941, την περίοδο της Κατοχής. Ο πρώτος εορτασμός έλαβε χώρα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου ο καθηγητής και μετέπειτα Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος απηύθυνε λόγο. Στις 28 Οκτωβρίου 1942 γιορτάστηκε για δεύτερη χρονιά η επέτειος του «ΟΧΙ» στην Πλατεία Συντάγματος. Το 1943 οι Γερμανοί διέλυσαν συγκέντρωση για τον εορτασμό της επετείου του «ΟΧΙ» στην πλατεία Κοτζιά και το ελληνικό κράτος, επίσημα για πρώτη φορά, γιόρτασε την 28η Οκτωβρίου το 1944 με παρέλαση ενώπιον του πρωθυπουργού Γεώργιου Παπανδρέου. Συνήθως, οι εθνικές εορτές αφορούν μεγάλα εθνικά γεγονότα, όπως η απελευθέρωση, το τέλος ενός πολέμου, η ανεξαρτησία μιας χώρας. Στη δική μας περίπτωση, η εθνική εορτή της 28ης Οκτωβρίου μέσω της άρνησης της Ελλάδας στις ιταλικές αξιώσεις, σηματοδοτεί την είσοδο της πατρίδας μας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Ελλάδα έχει παράδοση στην ανακήρυξη εθνικών επετείων στο ξεκίνημα και όχι στο τέλος των γεγονότων που τις συγκροτούν. Το «ΟΧΙ» άρχισε να γιορτάζεται, καθιερώθηκε και συνδέθηκε ως συνέχεια της 25ης Μαρτίου, με την αντίσταση στους κατακτητές και τους διαχρονικούς αγώνες για ελευθερία και αυτοδιάθεση. Στη συνέχεια της εκδήλωσης ακολουθεί η ομιλία της Αναπληρώτριας Προϊσταμένης της Γενικής Διεύθυνσης Ηλεκτρονικής Διοίκησης, Βιβλιοθήκης και Εκδόσεων» δρος Mαρίας Καμηλάκη, με θέμα Από το «Mare nostrum» στο «Κουτα-mare nostrum»: Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος του 1940 μέσα από γελοιογραφίες και σκίτσα και θα μας παρουσιάσει το ηρωικό έπος του '40 με όπλο το χιούμορ ως δύναμη κριτικής έκφρασης, εμψύχωσης και αντίστασης. Κλείνοντας, τον φετινό μου χαιρετισμό τον αφιερώνω στη μνήμη της Ελένης Ιωαννίδη, σύμβολο της Ελληνίδας μάνας του έπους του '40, καθώς παρότι είχε χάσει ένα παιδί της στον πόλεμο, σε τηλεγράφημά της στον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Κορυζή, ανέφερε: 10
«Προς τον Πρόεδρον της Κυβερνήσεως κ. Αλ. Κορυζήν, Ο υιός μου Ευάγγελος Ιωάννου Ιωαννίδης απωλέσθη εις τας επιχειρήσεις της Κλεισούρας. Παρήγγειλα εις τους τέσσαρας ήδη υπηρετούντας Χρήστον, Κώσταν, Γεώργιον και Νίκον Ιωάννου Ιωαννίδην να εκδικηθώσιν τον θάνατον του αδελφού των. Κρατώ εις εφεδρείαν άλλους τέσσαρας Πάνον, Αθανάσιον, Γρηγόριον και Μενέλαον Ιωάννου Ιωαννίδην, κλάσεων 1917 και νεωτέρων. Παρακαλώ κληθώσιν ονομαστικώς και ούτοι εις πάσαν περίπτωσιν ανάγκης της πατρίδας ή τυχόν απωλείας ετέρου τέκνου μου προς εκδίκησιν εχθρού. Γνωρίσατε βασιλέα μας ότι ύστατον επιφώνημά μου θέλει είναι: Ζήτω η Πατρίς!» Ευχαριστώ. Αθήνα, 26 Οκτωβρίου 2023 Σπυρίδων Δημοσχάκης Πρόεδρος του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής Έθνος = Ονομάζεται εθνική εορτή γιατί ένα ολόκληρο έθνος, ένα σύνολο δηλαδή ανθρώπων με κοινά χαρακτηριστικά, όπως η γλώσσα, η καταγωγή, η θρησκεία κ.ά., τη γιορτάζουν σε όλον τον κόσμο, όπου και αν βρίσκονται. Σημαία= σημαινόμενον και η Σημασία της ως σύμβολο σημαίνει την ενότητα του λαού υπό αυτήν και για αυτό σηκώνεται ως ενωτικό σύμβολο ομοψυχίας κατά τις εθνικές επετείους. 11
ΤΟ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΤΙΚΟ ΔΩΡΟ. ΑΗ ΒΑΣΙΛΗΣ. -Για να σημαιοστολίσεις την Ρώμη, όταν θα νικήση ο ελληνικός στρατός! Γ. Γκεϊβέλης, Τύπος, 1.1.1941
Από το «Mare nostrum» στο «Κουτα-mare nostrum» Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος του 1940 μέσα από γελοιογραφίες και σκίτσα Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κύριε τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κύριε Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι, Το γέλιο είναι «κάτι σαν κοινωνική χειρονομία», «είναι πριν απ' όλα μια διόρθωση», που «τιμωρεί ορισμένα ελαττώματα, όπως περίπου η αρρώστια τιμωρεί ορισμένες υπερβολές»,1 γράφει ο Ενρί Μπεργκσόν, στο δοκίμιό του για τη σημασία του κωμικού, με τίτλο Το Γέλιο. Αυτή την «αποκαλυπτική» της αλήθειας, (επι)κριτική λειτουργία του χιούμορ, που στην αρχαία Αθήνα βρίσκει την ύψιστη έκφρασή της στην αττική κωμωδία, θε-
ματοποιεί και ο Ουμπέρτο Έκο στο μυθιστόρημα Το όνομα του Ρόδου: ο φραγκισκανός μοναχός Γουλιέλμος της Μπάσκερβιλ, ερευνώντας τις δολοφονίες μοναχών σε μια μονή της βόρειας Ιταλίας στα μέσα του 14ου αιώνα, αναφωνεί με αφορμή το (υποτιθέμενο) τελευταίο σωζόμενο αντίγραφο του δεύτερου τόμου της Ποιητικής του Αριστοτέλη, που είναι αφιερωμένος στην κωμωδία: «(ενν. η κωμωδία) Επιτυγχάνει το κωμικό αποτέλεσμα δείχνοντας των κοινών ανθρώπων τα ελαττώματα και τις φαυλότητες. Σ’ αυτό ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η τάση του γέλιου είναι αγαθή δύναμη, που μπορεί να έχει και γνωστική αξία, όταν με τα έξυπνα αινίγματα και τις απρόσμενες μεταφορές, έστω κι αν τα πράγματα περιγράφονται διαφορετικά απ’ ό,τι είναι, σαν να ’ναι ψέματα, μας υποχρεώνει στην πραγματικότητα να κοιτάξουμε καλύτερα και μας κάνει να λέμε: ορίστε, έτσι έχουν τα πράγματα κι εγώ δεν το ήξερα».2 Η ανατρεπτικότητα του χιούμορ ως μέσου κοινωνικοπολιτικής σάτιρας και κλονισμού των βεβαιοτήτων είναι απειλητική για τα απολυταρχικά καθεστώτα, που επιδεικνύουν μηδενική ανοχή προς αυτό. Ο Χίτλερ αντιμετώπιζε με τρόμο την ιδέα της παρώδησής του, με αποτέλεσμα την επιβολή δρακόντειων μέτρων προς τους «υβριστές», ιδιαίτερα την περίοδο της κατάρρευσης του Reich, ενώ η διασπορά ανεκδότων συνιστούσε μία από τις πλέον ειδεχθείς επιθέσεις κατά της εμπιστοσύνης στον Führer (περίφημα είναι τα ψιθυριστά αστεία (whispered jokes) των Γερμανών, που λειτουργούσαν σαν σιωπηρή βαλβίδα εκτόνωσης).3 Σήμερα, ημέρα εθνικής μνήμης και αναστοχασμού, θα επιχειρήσουμε να αναβιώσουμε το Έπος του ’40 μέσα από ένα κειμενικό είδος που αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του μνημονικού του τοπίου,4 το γελοιογραφικό σκίτσο. Χάρη στην αιχμηρότητα του χιούμορ και την αμεσότητα μετάδοσης του οπτικού μηνύματος, ακόμη και προς μη εγγράμματους αποδέκτες, ήδη από τον 19ο αιώνα η γελοιογραφία αναδείχθηκε σε βασικό εκφραστικό μέσο σάτιρας με τεράστια απήχηση στις λαϊκές μάζες. Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο οποίος, εκτός από σπουδαίος χρονογράφος και συγγραφέας, υπήρξε και ικανός γελοιογράφος, γράφει για το «ουμοριστικό σχέδιο»: «Το dessin humoristique, όπως εννοείται σήμερα από τους Γάλλους, από τον πλαστικό δηλαδή λαό που δημιούργησε και το είδος τούτο στον αβυθομέτρητον 19ον αιώνα του, είναι χαμόγελο της ζωγραφικής. Το έργο του είναι επίσης να δείξη τα άσχημα πράγματα, τα ‘κακώς έχοντα’, τις φυσικές και τις κοινωνικές δυσαρμονίες. Μα ο τρόπος του είναι αγαθός και το πνεύμα του βαθύ και πο14 ΜΑΡΙΑ ΚΑΜΗΛΑΚΗ
νετικό. […]. Συμπαθεί τις φυσικές και τις κοινωνικές αδικίες που μας εκθέτει. Αγαπά τα θύματά του. Είναι πληγωμένο, θα έλεγε κανείς, από τις ίδιες τις δυσαρμονίες τις οποίες μας αποκαλύπτει. Αποφεύγει τον σαρκασμό. Αφήνει να μιλή το πικρό του και σιωπηλό χαμόγελο […]».5 Η πολιτική γελοιογραφία, ειδικότερα, έπαιξε σημαντικό ρόλο σε όλη τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος εξελίχθηκε σε πόλεμο προπαγάνδας, αξιοποιώντας κάθε τεχνικό ή/και καλλιτεχνικό μέσο (όπως είναι η μουσική, ο κινηματογράφος και τα κινούμενα σχέδια)· το συγκεκριμένο πολυτροπικό είδος μετακινήθηκε από τον ανώδυνο ευθυμογραφικό «αστεϊσμό» ή την υπόρρητη πολιτική κριτική προς μια ξεκάθαρα «στρατευμένη» χρήση, καθώς μεγάλος αριθμός σκιτσογράφων κατατάχθηκε στο πλευρό των εμπολέμων (κυρίως των Συμμάχων), διαδραματίζοντας εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στην έκβαση των επιχειρήσεων, εμψυχώνοντας τόσο τους στρατιώτες στα πεδία των μαχών, όσο και την κοινή γνώμη στα μετόπισθεν, μέσα από την εξιδανίκευση των εκάστοτε εθνικών προσπαθειών και την παρωδιακή αποδόμηση του αντιπάλου. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι, μεταξύ 1939-1943, ο Κem (Κίμων Ε. Μαραγκός), ο οποίος γεννήθηκε στην Αίγυπτο από γονείς Λημνιούς και έζησε και εργάστηκε στο Λονδίνο, φιλοτέχνησε σχεδόν 3.000 γελοιογραφίες, τις οποίες είχε θέσει στην υπηρεσία της προπαγάνδας κατά του Άξονα, ενώ κατείχε εξέχουσα θέση ανάμεσα στους συμβούλους των Συμμάχων σε θέματα Μέσης Ανατολής.6 Η μελέτη του γελοιογραφικού υλικού, επομένως, προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την πολιτική ιστορία της περιόδου, σαν ένα είδος εικαστικού ντοκουμέντου, που προϋποθέτει τη γραμματική της ιστορίας για την αποκρυπτογράφησή του. Σε αντίθεση με τη Γερμανία, την Ιταλία,7 την Ιαπωνία και τη Σοβιετική Ένωση, στις οποίες η εικονογραφημένη πολεμική προπαγάνδα κινείται εντός αυστηρών κυβερνητικών επιταγών, στη Βρετανία και στις Η.Π.Α., εκτός από τις κρατικές υπηρεσίες πληροφοριών, την εθνική προσπάθεια στήριξαν τα ανεξάρτητα Μ.Μ.Ε. και οι καλλιτέχνες, οι οποίοι δεν δίστασαν ακόμη και να έρθουν σε ρήξη με τις κυβερνητικές επιλογές των χωρών τους. Έτσι, στη Βρετανία, π.χ., διάσημοι σκιτσογράφοι αποκτούν σταδιακά όλο και μεγαλύτερη επίγνωση της επιρροής τους στο κοινό, ενώ τα σκίτσα τους κατακλύζουν τη δημόσια σφαίρα: τυπώνονται σε εφημερίδες, αφίσες, πακέτα τσιγάρων, ακόμη και σε φακελάκια τσαγιού που αποστέλλονται στο μέτωπο. 15 ΑΠΟ ΤΟ «MARE NOSTRUM» ΣΤΟ «ΚΟΥΤΑ-MARE NOSTRUM»
Και στην Ελλάδα,8 το είδος της γελοιογραφίας και του σκίτσου, γενικευμένο στον ελληνικό Τύπο στις αρχές του 20ού αιώνα, ακολουθώντας τη θεσμοποίηση της τεχνικής αναπαραγωγής της εικόνας, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή ήδη από την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. «Σκίτσο-επιθεώρηση-χρονογράφημα-καραγκιόζης, και οι τέσσερις πόλοι της διασκεδαστικής αγωγής των Νεοελλήνων στη διάρκεια του εικοστού αιώνα ‘επιστρατεύτηκαν’ την αυγή της 28ης Οκτωβρίου 1940», σχολιάζει ο Παναγιώτου.9 Όσα έντυπα έχουν τακτικούς σκιτσογράφους, τους αξιοποιούν· άλλα δημιουργούν ειδικές στήλες και προσλαμβάνουν εξωτερικούς συνεργάτες. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι η εφημερίδα Η Νίκη του Δημητρίου Κ. Σβολόπουλου διέθετε ολόκληρη σελίδα με γελοιογραφίες και γελοιογραφικά κόμικς, ενώ στο φύλλο του Σαββάτου της 14ης Δεκεμβρίου 1940 προκηρύσσεται διαγωνισμός γελοιογραφίας. Ακόμη και οικογενειακά περιοδικά, όπως ο Θησαυρός, προσθέτει τη σελίδα γελοιογραφιών «Επί ποδός πολέμου», ενώ νέα έντυπα, όπως το περιοδικό Αέρα, σχολιάζουν τα γεγονότα, μεταξύ άλλων, και με σκίτσο και κόμικ· γελοιογραφικές αφίσες σκορπίζονται στους δρόμους σαν προκηρύξεις·10 παλαιότεροι γελοιογράφοι της γενιάς του Εθνικού Διχασμού (Καστανάκης, Δημητριάδης,11 Αντωνιάδης, Γκέιβελης, Βώττης, Παπαδημητρίου, Παπαγεωργίου, Θεοδωρόπουλος, Γάλλιας, Αριστέας), από κοινού με νεώτερους (Μπέζο, Κατσουρό, Βλασσόπουλο, Παυλίδη, Πολενάκη) αναλαμβάνουν τον εθνικό εξορκισμό του Κακού και την εμψύχωση των Ελλήνων. Και όλα αυτά υπό τον αυστηρό έλεγχο της λογοκρισίας που είχε επιβάλει το μεταξικό καθεστώς. Παρά το γεγονός ότι, δύο ημέρες μετά την εισβολή των Ιταλών στα ελληνοαλβανικά σύνορα, σε δείπνο με στελέχη εφημερίδων, ο Μεταξάς, αφού έδωσε στη δημοσιότητα τα ντοκουμέντα της εθνικότητας του υποβρυχίου που τορπίλισε την Έλλη στις 15 Αυγούστου 1940, ζήτησε από τους εκδότες τη συμπαράσταση του Τύπου στον αγώνα κατά των εισβολέων,12 ωστόσο ο έλεγχος παρέμεινε στενός: οι γελοιογραφίες δεν μπορούσαν να δημοσιευθούν, αν δεν έφεραν τη σφραγίδα της έγκρισης του Υπουργείου Τύπου και Τουρισμού. Άλλοτε, το καθεστώς έκανε «τα στραβά μάτια», ενθαρρύνοντας τη δημοσίευση των γελοιογραφιών. Σε κάθε περίπτωση, «Ο “κλάδος” των γελοιογράφων, τέσσερα χρόνια μετά την αναγκαστική σιωπή του, ένιωσε ότι έφτασε η στιγμή της συστράτευσης, διερμηνεύοντας όχι τόσο τις νουθεσίες και τις αμοιβές των εκδοτών, όσο το γενικό κλίμα του λαϊκού ενθου16 ΜΑΡΙΑ ΚΑΜΗΛΑΚΗ
σιασμού και της ομοψυχίας που είχε αποχαλινωθεί με τις πρώτες ειδήσεις της φασιστικής εισβολής», γράφει ο Σαπρανίδης στην Ιστορία της ελληνικής γελοιογραφίας.13 Σε αυτό το πλαίσιο, στη συνέχεια, θα παρουσιάσουμε γελοιογραφίες των ετών 1940-1941 από τον ελληνικό και τον ξενόγλωσσο (βρετανικό) Τύπο,14 με θέμα τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940. Οι ελληνικές γελοιογραφίες έχουν αντληθεί από τη Συλλογή Ημερήσιου & Περιοδικού Τύπου της Βιβλιοθήκης της Βουλής, ενώ πολύτιμη υπήρξε και η έκδοση της Ιστορικής & Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος Πενάκια «εφ’ όπλου», σε επιμέλεια Νατάσας Καστρίτη.15 Οι ξενόγλωσσες προέρχονται από την προσωπική συλλογή του αξιότιμου Προέδρου της Βουλής των Ελλήνων, κ. Κωνσταντίνου Αν. Τασούλα, την οποία ευγενώς δώρισε στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.16 Το συνολικό κειμενικό σώμα που εξετάστηκε περιλαμβάνει 260 ελληνικές και 103 ξενόγλωσσες (βρετανικές) γελοιογραφίες. Μέσα από τον συνδυασμό του χιούμορ στη λεκτική και την εικαστική του εκδοχή, θα επιχειρήσουμε να νιώσουμε τον παλμό εκείνης της εποχής, να αναμετρηθούμε με μια ιστορία όχι εξωραϊσμένη ή στρογγυλεμένη, αλλά πηγαία και λαϊκή, που δεν κρύβει το συναίσθημα, ούτε αποσιωπά τα λάθη. Η παρουσίαση, εκ των πραγμάτων επιλεκτική, θα γίνει με βάση τα πολυτροπικά17 μέσα που αξιοποιούνται για την πρόκληση του χιουμοριστικού αποτελέσματος, το οποίο προκύπτει από τη σύγκρουση ανάμεσα σε δύο ασύμβατα πλαίσια και οδηγεί στην ανατροπή των προσδοκιών του αποδέκτη.18 Η κατάτμηση σε ενότητες είναι καθαρά μεθοδολογικού χαρακτήρα, καθώς ενδέχεται στην ίδια γελοιογραφία να συνυπάρχουν περισσότερα του ενός σημειωτικά μέσα, τα οποία συλλειτουργούν και αλληλεπιδρούν, ενώ διαρκώς στον ερευνητικό μας φακό θα είναι η ανασύνθεση των γεγονότων της εποχής μέσα από την περικειμενοποίηση (contextualization) των γελοιογραφιών, την άρρηκτη πραγματολογική τους σύνδεση με πρόσωπα και γεγονότα. 17 ΑΠΟ ΤΟ «MARE NOSTRUM» ΣΤΟ «ΚΟΥΤΑ-MARE NOSTRUM»
1. Οι οπτικές μεταφορές Βασικό εργαλείο στα χέρια των δημιουργών αναδεικνύεται η οπτική μεταφορά,19 που συχνά αξιοποιεί τις κοινές κοινωνικοπολιτισμικές αναφορές δημιουργού και ακροατηρίου, προκειμένου να συμβολοποιήσει αφηρημένες έννοιες, αξίες και νοήματα με τρόπο οικείο και προσιτό προς τον αποδέκτη. Μέσα από τη σημειωτική δομή της εικόνας αναπαράγονται εύκολα αναγνωρίσιμες, σχεδόν στερεοτυπικές, καρικατούρες. Κυρίαρχη στο υπό εξέταση υλικό είναι η παρωδιακή μεταφορική απεικόνιση του βασικού πρωταγωνιστή της περιόδου, του Μπενίτο Μουσολίνι, που αναδεικνύεται σε αυθεντική φιγούρα comic strip σε γελοιογραφίες και εικονοαφηγήσεις. Η παταγώδης αποτυχία της εκστρατείας κατά της Ελλάδας προκάλεσε τον χλευασμό των Ευρωπαίων γελοιογράφων, και δη των Άγγλων, προς τον Ιταλό Δικτάτορα,20 ο οποίος, σε επίπεδο αναπαραστατικής μεταλειτουργίας,21 αποτελεί τον βασικό κοινωνικό δρώντα, που εικονίζεται σε μια σειρά αναπάντεχων ρόλων, ασύμβατων με το κύρος ενός ηγέτη, όπως ο ναυαγός της Μεσογείου, για να διακωμωδηθούν οι ναυτικές ήττες, ο ασθενής που επισκέπτεται τον καρδιολόγο, ο ακροβάτης, ο νεκροθάφτης που τρομάζει από τη νεκρανάσταση του τσολιά, ο μποξέρ που βγαίνει knock-out στο αγώνισμα (όχι τυχαία) της ελληνορωμαϊκής πάλης, ακόμη και η κλαίουσα γυναίκα, που θρηνεί για τις απώλειες του «άμαχου πληθυσμού» του Ιταλικού στόλου, σε μια χιουμοριστική αντιστροφή (βλ. 1-7). 18 ΜΑΡΙΑ ΚΑΜΗΛΑΚΗ 1. Ο Ναυαγός της Μεσογείου. Κ. Μπέζος, Νίκη, 14.12.1940
19 ΑΠΟ ΤΟ «MARE NOSTRUM» ΣΤΟ «ΚΟΥΤΑ-MARE NOSTRUM» 2. Στον καρδιολόγο. -Ανωμαλία στους παλμούς!...Πήρατε κανένα φόβο; -Ένα μόνο, γιατρέ μου; Κάθε μέρα και λαχτάρα. Γ. Γκεϊβέλης, Τύπος, 30.12.1940 3. Illingworth, Daily mail, 6.11.1940
20 ΜΑΡΙΑ ΚΑΜΗΛΑΚΗ 5. ΠΡΟΣ «ΝΟΚ-ΑΟΥΤ» Ένα…Κορυτσά, δύο…Πόγραδετς, τρία…Αργυρόκαστρο, τέσσαρα… Άγιοι Σαράντα, πέντε…Χειμάρρα… Φ. Δημητριάδης, Ελεύθερον Βήμα, 29.12.1940 4. Zec, Daily Mirror, 8.11.1940
Πάνω στον Ντούτσε, που εμφανίζεται ως ένα κοντόχοντρο φαλακρό ανθρωπάκι με μεγάλο κεφάλι, οι σκιτσογράφοι εξαντλούν την ευρηματικότητά τους, με στόχο την αποκαθήλωσή του, εξαπολύοντας καυστικές επιθέσεις ενάντια στην προσωπικότητά του, τις δηλώσεις του και την πολιτική του. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του Μουσολίνι παραμένουν σε όλες τις γελοιογραφίες αναγνωρίσιμα, απηχώντας μια πανάρχαια τακτική διακωμώδησης επωνύμων προσώπων, καθώς, ήδη από τον 5ο αι. π.Χ., οι θεατρικές μάσκες «φωτογραφίζουν» τα χαρακτηριστικά των παρωδούμενων υποκειμένων, με τον απαιτούμενο για την αναγνώρισή τους ρεαλισμό.23 Ας θυμηθούμε ότι ο Αριστοφάνης κινδύνεψε με στέρηση της ιδιότητας του Αθηναίου πολίτη, όταν στη χαμένη κωμωδία Βαβυλώνιοι, στηλιτεύοντας τη δημαγωγική πολιτική και τον λαϊκισμό, γελοιοποίησε τον δημαγωγό Κλέωνα: παρά το παραπλανητικό όνομα, το κωμικό προσωπείο πρόδωσε την ταυτότητα του διακωμωδούμενου. Οι αναπαραστάσεις του Ντούτσε ενέχουν το στοιχείο του γκροτέσκου, το οποίο, κατά τον Lee Byron Jennings, «παρουσιάζει το τρομακτικό υπό ανώδυνη περιβολή, και το παιγνιώδες στοιχείο βρίσκεται πάντοτε στο όριο της κατάρρευσης, δίνοντας διέξοδο στον καλυμμένο τρόμο».24 Ενίοτε, ιδίως στις γελοιογραφίες από τον αγ21 ΑΠΟ ΤΟ «MARE NOSTRUM» ΣΤΟ «ΚΟΥΤΑ-MARE NOSTRUM» 6. Lees, Sunday Graphic, 10.11.1940 7. Μετά την κηδείαν. Ντούτσε: Γιατί βομβαρδίζουν τους αμάχους;, Σ. Πολενάκης22
γλικό Τύπο, ο Μουσολίνι συνυπάρχει με τον Χίτλερ, ο οποίος, αν και στη συνείδηση των Ευρωπαίων ταυτίζεται με το τερατώδες, ωστόσο πιο πολύ παρουσιάζεται σαν φαιδρή, ταλαίπωρη καρικατούρα, που παρελαύνει π.χ. με το βάδισμα της χήνας ή κρυφοκοιτά αν ο Έλληνας τσολιάς θα ενδώσει στο δηλητηριασμένο δόλωμα, παρά ως «αρχιερέας τους σκότους».25 Ειδική κατηγορία οπτικών μεταφορών αποτελούν οι ζωομορφικές, στις οποίες οι εικαζόμενες ιδιότητες των ζώων αποδίδονται στους σατιριζόμενους πρωταγωνιστές της περιόδου. Και ο ζωομορφισμός, κοινός στους χορευτές της αρχαίας κωμωδίας, ανάγεται στην τοτεμική καταγωγή της γελοιογραφίας.26 Και σε αυτή την κατηγορία ο Ντούτσε διαπρέπει: ο Bernard Partridge στο έργο Coltura Romana, που δημοσιεύτηκε στο Punch, αναφέρεται στις ψευδείς υποσχέσεις περί ουδετερότητας του Ιταλού δικτάτορα, που αναπαρίσταται σαν τερατώδης χοίρος με φασιστικό πηλήκιο. «Οι λύκοι της Τοσκάνης» επιγράφεται η γελοιογραφία του Φωκίωνος Δημητριάδη στο Ελεύθερον Βήμα, με τα ζώα που ενσαρκώνουν την περίφημη ομώνυμη ΜΑΡΙΑ ΚΑΜΗΛΑΚΗ 22 8. Clive Uptton, Daily Sketch, 20.11.1940 9. Zec, Daily Mirror, 2.11.1940
επίλεκτη ιταλική μεραρχία να οδηγούνται εξημερωμένα από τον Έλληνα στρατιώτη-βοσκό. Ο αιφνιδιασμός της μεραρχίας, μετά την είσοδο του ελληνικού στρατού στην Κλεισούρα, τον Ιανουάριο του 1941, και ο γρήγορος αποδεκατισμός της προκάλεσε τον γέλωτα ακόμη και εντός Ιταλίας, με αποτέλεσμα την παρωδία lupi ‘λύκοι’ σε lepri ‘λεπροί’. Στον αγγλικό Τύπο, η Ελλάδα αναπαρίσταται σαν τίγρη στο κλουβί, οι δυνάμεις του Άξονα σαν κροκόδειλος, οι διεθνείς σχέσεις σαν παιχνίδι ανάμεσα στο ποντίκι και τη γάτα κ.ο.κ. 23 ΑΠΟ ΤΟ «MARE NOSTRUM» ΣΤΟ «ΚΟΥΤΑ-MARE NOSTRUM» 10. Bernard Partridge, Punch, 6.11.1940 11. Οι Λύκοι της Τοσκάνης Φ. Δημητριάδης, Ελεύθερον Βήμα, 19.1.1941 12. Zec, Daily Mirror, 12.06.1941
2. Η διακειμενικότητα (intertextuality)27 Συχνές κατά τις γελοιογραφικές μεταφορικές αναπαραστάσεις είναι οι διακειμενικές αναφορές, που φέρνουν σε συνομιλία διαφορετικά κείμενα: αντλώντας από το κοινό σε Έλληνες και Ευρωπαίους απόθεμα της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, βλέπουμε τον Μουσολίνι με τη μορφή του Ιούλιου Καίσαρα, απηχώντας την πανίσχυρη εικόνα του προπολεμικά, με τις πομπώδεις, πανηγυρικές του δηλώσεις και τα πύρινα διαγγέλματα, που γρήγορα άρχισαν να αποδομούνται εν τοις πράγμασι, καθώς την εισβολή στην Αλβανία (1939) διαδέχθηκε η συντριβή του στην Ελλάδα (1940), σημαίνοντας την αρχή του τέλους της φασιστικής κυριαρχίας στη Μεσόγειο. Ομοίως, κλασικός είναι ο παραλληλισμός του Μουσολίνι με γνωστές λογοτεχνικές μορφές, όπως η αναπαράστασή του ως Νέου Δον Κιχώτη, που, αιθεροβάμων και εκτός πραγματικότητας, παρασύρεται στην τραγελαφική μάχη με τους ανεμόμυλους, στα φτερά των οποίων αναγράφονται τα ονόματα των περιοχών συντριβής του φασιστικού οράματος (Αλβανία, Αιθιοπία, Λιβύη, Ισπανία), ενώ ένας εύζωνας στέκεται σε θέση θυρωρού. Μαζί με τον Ντούτσε, στον ρόλο του χωρικού Sancho Panza, ο Vittorio Emanuele παρακολουθεί απαθής.28 24 ΜΑΡΙΑ ΚΑΜΗΛΑΚΗ 13. Illingworth, Daily Mail, 7.4.1941 14. Butterworth, Manchester Daily Dispatch, 22.11.1940
25 ΑΠΟ ΤΟ «MARE NOSTRUM» ΣΤΟ «ΚΟΥΤΑ-MARE NOSTRUM» 15. Χαίρε Καίσαρ, οι…μελλοθάνατοι σε χαιρετούν! Αταύτιστο, Καθημερινή, 26.11.1940 16. Furnival, Lancashire Daily Post, 1.11.1940 17. Φ. Δημητριάδης, Νίκη, 28.12.1940
Ο Μουσολίνι εμφανίζεται από τον Φ. Δημητριάδη και σε ρόλο Άμλετ, ντυμένος με τη μεσαιωνική αμφίεση του πρίγκιπα της Δανιμαρκίας, να φιλοσοφεί για τη ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, με το τσαρούχι στη θέση του κρανίου του Γιόρικ (Yorick). Φόρο τιμής στον Shakespeare αποδίδει και ο Strube στην Daily Express, με τον Xίτλερ σε ρόλο Lady Macbeth και τον Μουσολίνι ως σύζυγό της. Και η ελληνική θεατρική παραγωγή οικειοποιείται τον Μουσολίνι: η εγχώρια ονειροπαρμένη Μαντάμ Σουσού, που ζει μέσα σε αυταπάτες μεγαλείου, περιφρονεί τον Ντούτσε ως κατώτερό της. Σημειωτέον ότι ο Δημήτρης Ψαθάς είχε παρουσιάσει το ευθυμογράφημα Βίος και πολιτεία της Μαντάμ Σουσούς (1939-1941) σε συνέχειες στο εβδομαδιαίο περιοδικό Θησαυρός, ενώ το 1941 το εξέδωσε σε βιβλίο και το 1942 συνέγραψε 26 ΜΑΡΙΑ ΚΑΜΗΛΑΚΗ 18. Να ζη κανείς ή να μη ζη… Φ. Δημητριάδης, Αθηναϊκά Νέα, 5.1.1941 19. Strube, Daily Express, 22.1.1941 20. Ακόμα και η Μαντάμ Σουσού. ΣΟΥΣΟΥ. -Πτωχέ άνθρωπε!... Φ. Δημητριάδης29
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz